Između dva rata u Beogradu je bilo moguće sresti tihe ljude azijskih crta lica. Stigli su s ruskim izbeglicama. Ko su bili Kalmici i gde su nestali?
Kalmici su narod mongolskog porekla. Iz postojbine u središnjoj Aziji prešli su u oblast oko ruske reke Don, gde su nastavili da žive u jurtama i da se bave tradicionalnim nomadskim stočarstvom. Nakon gradjanskog rata u Rusiji od 1918 do 1920 godine, došlo je do masovnog iseljavanja. Izbeglice su na brodovima, posle mukotrpnog putovanja, dospele do Kotora, da bi dalje bile upućene u Srbiju.
Među ruskim izbeglicama u Srbiju je stiglo i oko 500 Kalmika. Najviše ih se zadržalo u Beogradu, oko 400, i to je bila najveća kalmička kolonija u Evropi. Tu su razmešteni na obodima grada: od Karaburme do Cvetkove mehane, kao i u ataru sela Mali Mokri Lug. Vremenom su se zgusnuli u kraju koji se nazivao Pašina česma (danas Učiteljsko naselje), pa je 1931. godine jedna ulica po njima dobila ime Budistička (danas Budvanska).
Meštanima su u početku bili vrlo zanimljivi, jer većina do tada nikada nije videla nekog druge rase. Kada su se među njima pojavili ljudi mongolskih crta lica, širokog lica, kao zift crne kose, koji su se pri tom pozdravljali s nekoliko naklona uz sklopljene dlanove, nije im dugo trebalo da ih proglase za Kineze. Tako su ih zvali dokle god su tu živeli, a sami Kalmici nisu se preterano trudili da ih razuvere.U gradu se tada mnogo gradilo, pa su na potezu od Višnjice do Cvetkove pijace, postojale ciglane i crepane, u kojima se proizvodio materijal neophodan za izgradnju. I u kojima su, između ostalih, posao dobili i pripadnici zajednice Kalmika (uglavnom nekvalifikovani i nepismeni). Vlasnik jedne od ciglana, industrijalac Miloš Jaćimović, u znak zahvalnosti za pomoć koju su nesebično pružili Beogradu, poklonio je svojim radnicima zemljište u blizini svojih ciglana, ali i crep i ciglu, tako da je u delovima grada koje danas znamo kao Učiteljsko naselje i Mali Mokri Lug niklo čitavo jedno kalmičko naselje.
Svi Kalmici nosili su ruske uniforme, budući da su bili vojnici, a kada su se vremenom iznosile, prešli su na jeftina radnička odela. Bilo ih je i u kozačkim uniformama, sa sve šubarama i crnim ogrtačima. Najveći san Kalmika bio je da kupe konja. Radili su najteže poslove, slabo plaćene, bili kubikaši, istovarivali brodove, kopali temelje, od tih nadnica čuvali svaki dinar kako bi se domogli ata. Kada bi to konačno uspeli, uz njega bi kupili i dvokolicu i prevozili zemlju koju su drugi utovarivali. Dinar po dinar, i prevoznik zemlje uzeo bi dva konja i taljige i napredovao u rabadžiju. Tada je mogao da se pomeri od gradilišta i razvozi ugalj i drva po gradu, obavlja selidbe i ne zavisi od godišnjeg doba i građevinske sezone. Rabadžija je gledao da se uzdigne do fijakeriste, kupi dva dobra konja i fijaker i – umesto zemlje, uglja ili nameštaja – razvozi po Beogradu dobrostojeće građane. Sami Kalmici posmatrali su fijakeriste kao one koji su uspeli u životu.
Kalmička ljubav prema konjima očitovala se svuda i na svakom mestu, maltene su ih smatrali članovima porodice. Zbog toga je dvadesetak Kalmika radilo na dvoru kao konjušari i kočijaši, a na hipodromu ih je uvek bilo bar nekoliko zaposlenih. Budući da su niski, bili su odlični džokeji. Neki od njih bili su i džambasi, bavili su se preprodajom konja, i u tome bili bolji i od Cigana, što se smatralo za nemoguće. Ljubav prema konjima ubrzo su preneli i na konje spakovane pod haubu, pa je začuđujuće veliki broj Kalmika prihvatio automobile. Bilo je dosta šofera, proporcionalno mnogo više nego kod Srba, ali su uglavnom radili kod drugih, pošto je automobil bio veoma skup. Dosta Kalmika bavilo se šivenjem i krojenjem, što su uglavnom naučili na kursevima u Beogradu. Sveruski savez uvezao je nekoliko desetina mašina za šivenje, podelio ih siromašnim izbeglicama, kako bi kod kuće mogli da šiju i zarade za život. Šili su za vojsku, na veliko, sklapali već gotove delove uniforme i opreme. To su bile velike i stalne porudžbine. Čim bi završili jednu, primali bi novu količinu, pa je nekima uspelo da se koliko-toliko izvuku iz bede. Oni koji nisu mogli da šiju, izrađivali su ukrašene sobne patike, koje su bile vrlo kvalitetne, lepe i jeftine, pa su ih Beograđani rado kupovali.
Ekonomska kriza tridesetih godina je Kalmike, kao i svu ostalu sirotinju, veoma pogodila. Gubili su ionako slabo plaćene poslove, a nagoveštaj boljitka bio je početak izgradnje najviše građevine u Beogradu, palate „Albanija”. Penzioni trgovački fond, kao finansijer radova, zahtevao je brzinu i kvalitet, pa je izvođač uposlio najbolje grupe radnika. Za kopanje temelja bili su zaposleni Mađari iz Vojvodine kao kubikaši, a zemlju su svojim zapregama odvozili Kalmici. Temelji su bili duboki 12 metara, a zemlje je bilo 15.000 tona. Najveća teškoća bilo je izvlačenje zemlje iz rupe, bez ikakve mehanizacije. To su obavljali kalmički kočijaši, tako što bi u rupu uterali zapregu, a kada bi kubikaši kola napunili zemljom, kočijaš bi konje pozvao po imenu, i oni bi uz strminu izvlačili teret.
Čuđenju Beograđana kakvi su to kočijaši, nit urlaju, nit psuju, doprinosilo je i ponašanje Kalmika van posla. Siromašni i vredni, kretali su se gotovo nečujno, kao da su stalno u grču da nekome ne smetaju. Jedino bi njihov kraj malo živnuo kada bi se muškarci vraćali s posla, a deca iz škole. Nikada niko kod njih nije čuo galamu, svađu, psovke, tuča nije bilo ni u naznakama, a beogradska policija nije imala nijedan kalmički dosije.
U vreme dok je Beograd bio, čini se, veća metropola nego u 21. veku, na njegovoj teritoriji sagrađen je prvi budistički hram u Evropi. Sa “Kinezima“, kako su ih zvali stanovnici ovih naselja, u Srbiju je stiglo i nekoliko njihovih sveštenika. Najstariji po godinama i svešteničkom činu bio je bakša Gavi Džimba (Mančuda) Borinov. Svoju prvu bogomolju u Beogradu Kalmici su uspostavili u septembru 1923. godine u dve iznajmljene sobe u Ulici Vojislava Ilića br. 47. U tim prostorijama hram se nalazio do kraja 1925. godine kada je premešten u Metohijsku ulicu br. 51, a aprila 1928. godine formiraju Kalmičku koloniju. Za predsednika je izabran bivši pukovnih ruske vojske Abuša Aleksejev, koji će zajedno sa budističkim starešinom bakšom Mančuda Borinovim pokrenuti akciju za izgradnju budističkog hrama u Beogradu.
Na zemljištu koje im je dao Jaćimović Kalmici su izgradili budistički hram, koji je završen 1929. godine. Svečano osvećenje hrama, prvog i jedinog takve vrste u Evropi, obavljeno je 12. decembra 1929. godine. Ceremoniju osvećenja novog hrama su obavili bakša Namđal Nimbušev, duhovni vođa Kalmika u izgnanstvu, koji je za tu svečanu priliku doputovao iz Pariza, i bakša beogradski Umaljdinova, uz asistenciju dvojice sveštenika. U Vodiču kroz Beograd objavljenom 1930. godine nailazi se na odrednicu o hramu, a godinu dana kasnije ulica u kojoj se hram nalazio dobija novo ime: Budistička ulica. Kada je dom sagrađen i počeo da funkcioniše, ubrzo potom formiran je i Budistički duhovni savet koji je bio spona među svim mesnim Kalmicima. Prilikom proslava većih budističkih praznika dolazili su i Kalmici iz drugih delova Srbije.
Kalmička princeza Nirdžidma Torgutska je posetila beogradski hram 20. septembar 1933. Beogradskom hramu su i dalje nedostajali mnogi bogoslužbeni predmeti koje nije bilo moguće nabaviti u Evropi, pa je preko poslanika Japana u Bukureštu iz Tokija stigao veliki bronzani kip Bude, čije je osvećenje izvršeno 25. marta 1934. godine. Pola godine po osvećenju Budine statue, beogradski budisti su održali pomen kralju Aleksandru, ubijenom u atentatu prilikom zvanične posete Francuskoj. Nakon nekog vremena, i gradske vlasti su počele novčano da pomažu sveštenstvo. Proslava desetogodišnjice izgradnje hrama održana je 23. 11. 1939. Novčana pomoć gradske vlade im je ukinuta 1942. godine kao licima nesrpske nacionalnosti. U borbama za oslobođenje Beograda, u okviru “Beogradske operacije” 1944. godine, delimično je porušen gornji deo kalmičkog hrama. Beogradska kolonija Kalmika je prestala da postoji iste godine, kada su njeni članovi izbegli u Nemačku, a kasnije u SAD. Nakon rata, nove vlasti su smatrale da je beogradski budistički hram izgubio razlog za postojanje jer je ostao bez vernika i bez relikvija, pa su 1950. srušili kupolu hrama a prizemlje pretvorili u Dom kulture. Kasnije je u toj zgradi prostorije imao. Socijalistički savez radnog naroda. Na kraju je zgradu preuzela radna organizacija “Budućnost”, koja je hram porušila, a na njegovim temeljima podigla dvospratnu zgradu u koju je uselila svoj servis za hlađenje. Danas u Beogradu više ne postoji kalmička zajednica niti budistički hram. Ulica u kojoj je bio hram zove se Budvanska.
Koliko-toliko naviknuti na novu otadžbinu, Kalmici su dočekali i novi rat. Posle bombardovanja 6. aprila 1941. godine, bili su zaposleni na odnošenju šuta, ali su ubrzo svi poslovi kojima su se bavili propali, pa su se našli u bezizlaznom položaju. Hrane je bilo sve manje i bila je sve skuplja. Mnogi su pristupili Ruskom zaštitnom korpusu, jedinici u sastavu nemačkog Vermahta, pošto im je obećano da će ići na Istočni front, da ratuju protiv Sovjeta. Ipak, ova jedinica, sastavljena od ruskih emigranata, uglavnom je služila za zaštitu pruga, mostova, rudnika i objekata po Srbiji. Ozidani bunkeri, koji i danas mogu da se vide, bili su njihovi objekti. Kalmici su uglavnom bili komordžije, opet su radili s konjima, ali to nije bilo najbezbednije mesto, iako se tako čini. Zbog prirode gerilskog rata, komore su bile jedna od omiljenih meta protivnika Nemaca. Linije snabdevanja bile su razvučene, putovalo se dugo, nikada se nije znalo da li će se stići na odredište, pa je i ovaj posao postao vrlo rizičan. Od jula 1944. godine i prodora snaga Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u Srbiju, Ruski zaštitni korpus vodio je očajničku borbu, pogotovu u dolini Ibra, do poslednjeg metka. Veliki broj Kalmika, pak, spas od nestašice izazvane ratom našao je u odlasku na rad u Nemačku. Tamo su Kalmici bili plaćeni bolje nego u Srbiji, imali su siguran posao, živeli malčice bolje, pa su, posle nekog vremena, povukli i porodice.
Kada je u septembru 1944. godine Crvena armija ušla u Srbiju, Kalmici nisu imali ni želju ni smelost da je čekaju. Na brzinu su prodavali ono malo sirotinje. U Beograd su pristigli i Kalmici iz Debeljače (Banat), gde je takođe postojala velika kolonija, pa su svi zajedno vozom krenuli na zapad (Nemačka i SAD). U Beogradu je ostalo svega nekoliko njih, uglavnom u mešanim brakovima, da bi i oni otišli trbuhom za kruhom posle nekoliko godina.
U borbama za oslobođenje Beograda 1944. godine, delimično je porušen gornji deo kalmičkog hrama. Beogradska kolonija Kalmika je prestala da postoji iste godine. Nakon rata, nove vlasti su smatrale da je beogradski budistički hram izgubio razlog za postojanje jer je ostao bez vernika i bez relikvija, pa su 1950. srušili kupolu hrama a prizemlje pretvorili u Dom kulture. Kasnije je u toj zgradi prostorije imao. Socijalistički savez radnog naroda. Na kraju je zgradu preuzela radna organizacija “Budućnost”, koja je hram porušila, a na njegovim temeljima podigla dvospratnu zgradu u koju je uselila svoj servis za hlađenje. Danas u Beogradu više ne postoji kalmička zajednica niti budistički hram. Ulica u kojoj je bio hram zove se Budvanska.
Deo teksta preuzet je iz sledećih sadržaja :
Mongoli iz Malog Mokrog Luga
Knjiga “Beogradska periferija kod Cvetkove pijace”, Milan-Mića Stamenković
Knjiga “Kalmici u Srbiji 1920–1944”, istoričar dr Toma Milenković