Najstariji srpski naučni institut, Astronomska opservatorija u Beogradu Osnovan je 1887, dekretom ministra prosvete Kraljevine Srbije, na inicijativu Milana Nedeljkovića, profesora astronomije i meteorologije Velike škole, obrazovne institucije koja je 1905. prerasla u Univerzitet u Beogradu.
Posle odlaska M. Nedeljkovića u penziju, na njegovo mesto dolazi astronom Vojislav Mišković i upravo je on zaslužan što je 1930. godine počela izgradnja nove Astronomske opservatorije na takozvanoj koti 253, jednoj od najviših tačaka Beograda na Zvezdari. Upravo zbog opservatorije (Zvezdarnice), nekadašnji Veliki Vračar promenio je ime u Zvezdaru, kako se danas zove i opština na čijoj teritoriji je opservatorija.
Izgradnja je završena 1932. Godine, a tadašnja opservatorija je sa svojom opremom bila medju 4 najmodernije u Evropi (vrednost čitavog projekta u to vreme je bio 10 miliona dinara).
Osnovana je Služba posmatranja malih planeta i Sunca, koja u narednim godinama otkriva cela 33 asteroida i beogradska opservatorija dobija značajno mesto u svetskim astronomskim krugovima. U vakuumu između dva rata, srpska nauka cveta, sarađuje sa drugim Evropskim opservatorijama, izdaje „zvezdani bilten“ na francuskom jeziku, a onda izbija još jedan rat.
U glavnoj zgradi kompleksa osim službenih prostorija i velike biblioteke, postojao je i veliki stan za upravnika. U podrumu dubokom 10 m instalirani su instrumenti za određivanje tačnog vremena, a na krovu, u obrtnoj kupoli, Cajsov tražilac kometa. U drugim zgradama razmeštene su radionice i stanovi za astronome.
“Zvezdara” je raspolagala i četvrtim po veličini refraktorom u Evropi. U to doba su postojala samo dva takva – onaj u Berlinu i onaj u Tokiju.
Jula 1941. godine nemačka vojska zauzima opservatoriju, i prema odluci Vermahta prof. Grotrijan i Kipenhojer konfiskuju sve instrumente. Odlukom nemačke komande sve instrumente je trebalo rastaviti na delove i transportovati vozom u Berlin. Ipak, zahvaljujući umešnosti prof. Miškovića instrumenti ostaju na opservatoriji do kraja rata, osim spektroheligrafa i nešto kasnije tražioca kometa, koji su odneti za Nemačku. Za iste te instrumente kao i za celu izgradnju opservatorije su u dobrom delu bile zaslužne vojne reparacije koje je Nemačka morala da isplati nakon Prvog svetskog rata. Pojedini radnici su odvedeni u logore, a u biblioteku su pretvorili u oficirsku kantinu. Knjige su bile prenete u podrum Velikog refraktora.
Opservatorija Zvezdara je inače bila od strane nemačke vojske pretvorena u jaku uporišnu tačku, pravu vojnu fortifikaciju. Nemci su u krugu opservatorije sagradili artiljerijske kupole od armiranog betona i tu se nalazila njihova protivvazdušna odbrana.
Dve stvari spasle su “Zvezdaru” pred kraj rata: Njen izuzetno požrtvovani upravnik Vojislav Mišković i jedan sovjetski oficir, inače astronom (slučajnost?) koji je komandovao oslobađanjem “Zvezdare” i do kraja izbegavajući upotrebu teške artiljerije na tom potezu iako su Nemci tamo imali glavnu protivavionsku artiljerijsku jedinicu.
Pomenuti upravnik Zvezdare, Mišković se pokazao srećom, veštim u diplomatiji. Nemcima je neprekidno govorio da je “upravo Beograd geografski daleko podesnije mesto za osmatranje od Berlina” Tražio je da se u interesu astronomske nauke instrumenti ostave tu gde jesu a samo “zabeleže” kao nemačko vlasništvo. Neverovatno – ali nemačka komanda je ovo ipak uvažila! Tako je najveći broj instrumenata ostao nekako sačuvan.
Ipak, tokom završnog ratnog sukoba – glavna zgrada, kupola velikog refraktora kao i sam njegov objektiv su pretrpeli znatnu štetu. U borbi za oslobođenje grada Beograda, na teritoriji opservatorije su vođene žestoke bitke. Najžeće borbe tokom oslobađanja Beograda su vođene baš oko tog nemačkog uporišta, u i okolo opservatorije, kao i kod Cvetkove kafane. Tom prilikom stradao je Veliki refraktor, Rezervoar, Glavna zgrada, kao i brojni paviljoni i stambene jedinice. U posleratnom periodu, postojeći paviljoni su obnovljeni, a izgrađeni su i novi.
Tekstovi i slike su preuzeti sa raznih izvora na internetu (neke smo već kroz tekst spomenuli) :
http://astro.matf.bg.ac.rs/sem001.htm
https://www.astronomija.org.rs/opservatorije/1481-kad-opservatorije-postaju-tvrave
https://www.balcanicaucaso.org/bhs/Media/Gallerie/Brezuljak-pod-zvezdama-Slike
https://www.balcanicaucaso.org/bhs/Temi2/Costume-e-societa/Brezuljak-pod-zvezdama-155067
http://www.uciteljamilosajankovica3.info
FB : Crno-beli Beograd
FB: Jawa011 photography